Author:
Abstract
Makalede Kırım Tatarlarının sosyal-siyaset adamı, eğitimci, "Тercüman" birinci ümum türk gazetesinin yayıncısı ve editörü, bu yıl (21 Mart 2016 tarihinde) 165 yıldönümü tamam olan İsmail Bey Gasparlı`nın yeni ses metodu fikir temeliinde oluşturulan "usul-i cedid" okullarının Azerbaycan'da yayılmasından bahsedilmektedir. O, XIX yüzyılın sonu - XX yüzyılın başlarında sadece Rusya'nın içindeki Müslümanlar arasında değil, hem de Kafkasya ve Orta Asya'da eğitim, okul ve maarifin büyük islahatçısı olmuştur. Sağlığında çağdaşları onu "hocaların hocası", "Müslüman jurnalistikasının babası", "Türk milletinin yaratıcısı", "fikir fabrikası" vb. adlandırırdılar. Hiç de tesadüfi değildir ki, 1910 yılında Nobel Barış Ödülü almak için onun adaylığı ileri sürülmüştür. İsmail bey Gasparlının büyük ideolojik mirası yeniden düzgün ve yaratıcı geliştirilmiş ve XXI yüzyılda da güncelliğini saklamış, Türk dünyasının sağlam manevi ihyası onun dünyanın küresel kültürel birliğine gerçek entegrasyonunun temelini oluşturmuştur. Azerbaycan aydınları Rusya Türklerinin dil birliğine ulaşmak için Türk halklarının kampakt yaşayan tüm alanlarda tek proğramm temelinde okulların açılmasını önemli kabul ediyorlardı. Hatta bir çok aydınlar genel Türkçe deyince, «Tercüman» gazetesinin dilini kastediyorlardı. Onlar yeni yazılan eserlerin, kitapların tüm Oğuz grubuna ait olan Türk halkları tarafından anlaşılmasına çalışıyorlardı. Yirminci yüzyılın başlarında yazar-realistlerin ortak oldukları bu mücadele maarif alanında büyük değişikliklere yol açmıştı. Rus İmparatorluğu hükümetinin yürüttüğü ayrımcı politikasına rağmen, yirminci yüzyılın başlarında güçlenen yenileşme hareketi kendini "Usul-cedid" okullarının kurulması ile gösterdi. İlk zamanlar ana dili ders kitapları Kazan, Bakü ve Bahçesaray yayın olunduğundan, dil birliği kısmen alınsa da, daha sonra milli birlik düşüncesinin ve ortak tarihi bilincin alınmamasına göre her halk kendi yerel lehçesinde kitaplar yayınlamaya başladılar. Bununla birlikte Türk halklarının dil birliği tüm bölgelerde milli uyanışın güçlenmesine belirli etki göstermişti. Özetle diyebiliriz ki, yeni okul fikri Azerbaycan'da ana dilinin eğitimi ve ders kitaplarının tertibatına önemli ölçüde etkilemiştir.
Keywords
Abstract
The article deals with the developing of “Usuly-Jadid” schools in Azerbaijan based on voice method. The founder of this method was Ismayil bey Gasparli, the social and political figure of Crimean tatars, enlightener, publisher and editor of the first turkish newspaper “Tarjuman”, whose 165th anniversary was marked this year (on March 21, 2016). Late XIX century and early XX century he acted as a great reformer of education, school and enlightenment not only among muslim peoples living withing the borders of Russia but also in the Caucasus and Central Asia. During his lifetime his contemporaries named him “the teacher of teachers”, “the father of muslim journalism”, “the creator of turkish people”, “the factory of ideas” etc. It is not accidental at all he was nominated for Nobel peace prize in 1910. Ismayil bey Gasparli’s huge ideological heritage was developed in the right way and creatively, kept its topicality in XXI century, as the foundation of real integration into cultural