KALEM İŞİ SÜSLEMELER ÜZERİNDEN VİRANŞEHİR SANCAĞINDA BAŞKENT-TAŞRA ÜSLUBU KARŞILAŞMASI: ESKİPAZAR SÖBÜÇİMEN CAMİSİ, TAMIŞLAR KÖYÜ ÖMER BEY ve KIRANKÖY HALİM BEY KONAKLARI
Author :
Abstract
Batı Karadeniz Bölgesinde yer alan Karabük ili, 19. yüzyılda Safranbolu merkezli Viranşehir Sancağı’na bağlı Aktaş isimli bir kaza konumundadır. Sancak merkezi dönem dönem değişiklik gösterse de bugünkü Eskipazar ilçesi de sancak sınırları içindedir. Eskipazar’da yürütülen yüzey araştırmaları sırasında duvarlarında kalem işleri barındıran yapılar belirlenmiştir. Süslemelerin yoğunluğu ve günümüze gelebilme durumları değerlendirildiğinde öne çıkan örnekler Söbüçimen Köyündeki cami, Tamışlar Köyündeki Ömer Bey Konağı ve Eskipazar merkezde Kıranköy Mahallesi’de Halim Bey Konağı’dır. Söbüçimen Camisi kuzey güney doğrultusunda kareye yakın dikdörtgen bir plana sahiptir. Yığma tekniğinde inşa edilen yapı aynı zamanda Karabük genelinde karşılaşılan köy odalı camilere de örnek oluşturmaktadır. Ahşap taban döşemeleri ile kirişlemesi alttan kaplamalı ahşap tavana sahip olan caminin duvarları kalem işleri ile süslüdür. Süslemelerin özgün yapım tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte 1951 yılında boyamaların üzerinden geçildiği anlaşılmaktadır. Tamışlar Köyünde bulunan Ömer Bey Konağı kapısındaki kitabeye göre 1861 tarihlidir. Konağın yapım tekniği ve planı 19. yüzyıl geleneksel Türk konutları ile benzerlik göstermektedir. Zeminden sonra tek katlı olan yapı orta sofaya açılan dört köşe odalı plan tipindedir. Orta sofanın duvarları ve ahşap tavanı kalem işleri ile süslüdür. Kuzeydoğu oda ahşap tekne tavanla örtülüdür. Tavanda ahşap üstüne kalem işleri yer alırken kuzey ve doğu duvarda, pencere aralarında sıva üstüne kalem işleri bulunur. Tavanı ahşaptan kasetleme tekniğinde yapılmış olan güneydoğu odada kalem işleri yer almaz. Halim Bey Konağı Eskipazar merkezde Kıranköy Mahallesinde yer alır. Sofaya açılan odalarından birinde pencere aralarındaki panolarda içinde çiçek demetleri olan vazolar bulunur. Söz konusu yapılarda; kenger yaprakları, saat, kandil, püskül, perde, sancak, içlerinde çiçek demetleri olan iki kulplu vazolar ya da meyveler olan kâseler ve farklı cinste kuş figürleri motif yelpazesini oluşturmaktadır. Bazen içleri boş bırakılan çeşitli biçimlerdeki madalyon ve kartuşların içlerinde kimi zaman yazı yer almış ve bu durum süsleme programını zenginleştirmiştir. Çalışmada Söbüçimen Camisi, Tamışlar Ömer Bey ve Kıranköy Halim Bey Konakları mimari plan özellikleri ile ele alınmış ve kalem işi süslemeleri 19. yüzyıl Osmanlı kültür sanat ortamı içinde değerlendirilmiştir. Söbüçimen Camisi üslup özelliklerine göre yerel ustalarca yapılmış, taşra halk sanatı özelliği gösterirken Ömer Bey ve Halim Bey Konaklarının kalem işleri motif ve anlatımlar açısından doğrudan başkent üslubuna dayanmaktadır. Zamanında aynı sancakta yer almalarına karşın bu iki farklı üslubun nedeni araştırıldığında Osmanlı dönemi devlet idari yapılanmasındaki iltizamlık sistemi, mültezimlik ve ardından ortaya çıkan ayanlık olgusu dikkat çekmektedir.
Keywords
Abstract
Karabük province, located in the Western Black Sea Region, was a named Aktaş under the Viranşehir Sanjak centered on Safranbolu in the 19th century. Although the center of the sanjak changed from time to time, today's Eskipazar district is also within the borders of the sanjak. During the surveys in Eskipazar structures with hand-drawn on the walls were identified. The mosque in Söbüçimen Village, Ömer Bey House in Tamışlar Village and Halim Bey House in Kıranköy Neighborhood in the center of Eskipazar are the prominent examples when the intensity of the ornaments and their survival to the present day are evaluated. Söbüçimen Mosque has a rectangular plan close to square in the north-south direction. Built in masonry technique, the building is also an example of mosgues with village room encountered throughout encountered throughout Karabük. The walls of the mosque, which has wooden floor slabs and a wooden ceiling with beams covered from below, are decorated with hand-drawing. Although the original construction date of the ornaments is not known exactly, the paintings were painted over in 1951. Ömer Bey House in Tamışlar Village of Eskipazar is dated 1861 according to the inscription on the door. The house’s construction technique and plan typology similiar with 19th-20th century traditional Turkish houses. The single-storey building after the ground floor has a plan type with 4 corner rooms opening to the central hall. The walls and wooden ceiling of the central hall are decorated with pencil works. The south room is covered with a wooden boat ceiling. There are hand-drawing on wood on the ceiling and on plaster on the west wall and between the windows. The southeastern room, whose ceiling is made of wood in the cassette technique, has no hand-drawing. Halim Bey House is located in the center of Eskipazar in Kıranköy Neighborhood. In one of the rooms opening to the sofa, there are vases with flower bouquets in the panels between the windows. In these two buildings; kenger leaves, tassels, curtains, vases with two handles, flower bouquets coming out of these vases, and different types bird figures figures constitute the motif range. Medallions and cartouches of various shapes, which are sometimes left empty, sometimes contain inscriptions, which enriches the ornamentation program. In this study, Söbüçimen Mosque, Tamışlar Ömer Bey and Kıranköy Halim Bey Houses are discussed with their architectural plan features and their hand-drawn decorations are evaluated within the 19th century Ottoman culture and art environment. While the Söbüçimen Mosque was built by local craftsmen according to its stylistic features and shows the characteristics of provincial folk art, the hand-drawn of Ömer Bey and Halim Bey Houses are directly based on the capital style in terms of motifs and styles. When the reason for these two different styles is investigated, despite the fact that they were located in the same sanjak at the time, the iltizam system in the Ottoman period state administrative structure, the mütesellim system and the phenomenon of the ayans that emerged afterwards draw attention.
