Author :
Abstract
Merkezi Doğu Anadolu’da bulunan Trankafkasya ve Kuzeybatı İran’ın bir bölümünde hüküm süren Urartu Krallığı, Orta Demir Çağ kültürleri arasında önemli bir yere sahiptir. Urartu sınırları içerisinde yer alan birçok merkezdeki kazı çalışmaları ve araştırmalarla çok sayıda eser günümüze kazandırılmış, bu eserler aracılığı ile Urartu’nun sosyo-kültürel yapısı, dinsel inançları, siyasi yapılanması ve sanat anlayışı aydınlatılmaya çalışılmıştır. Tespit edilen Urartu maddi kültür kalıntıları üzerinde savaş, av sahneleri, dinsel sahneler, mitolojik unsurlar ve çeşitli hayvan figürlerine rastlanılmaktadır. Bu hayvan figürlerinden biri de boğadır. Boğa, Urartu’da çoğu zaman tek bir figür olarak, bazen de kartal, boğa, balık ve insan uzuvlarına sahip karışık bir yaratık olarak farklı şekillerde betimlenmiştir. Urartu Sanatı’nın birçok dalında karşılaşılan boğa tasvirini konu alan bu çalışma, boğa tasvirinin hangi etkiler sonucunda Urartu Krallığı’nda kendine yer edindiğini ve zaman içindeki gelişimini kapsamaktadır. Farklı dönemlerde ve birçok kültürde boğa figürü konusunda yapılan çok sayıdaki araştırma boğa tasvirinin kullanımına dair bilgiler sunmaktadır. Urartu Krallığı’nda boğa tasvirinin kullanımında birkaç soru karşımıza çıkmaktadır. Bunlar; boğanın hangi amaçla kullanıldığı, Urartu kültüründeki yeri ve önemi, köken arayışları, ikonografik gelişimi, sembolik ve dinsel yönüdür. Bu çalışmada yazılı metinler, arkeolojik veriler referans alınarak boğa figürünün Urartu Krallığı’ndaki varlığı irdelenecek, çevre kültürlerle etkileşimi, ikonografik gelişimi ve kullanımlarına dair ortaya çıkan sorulara cevap bulunmaya çalışılacaktır.
Keywords
Abstract
The Urartian Kingdom, which ruled in Trancaucasia and a part of Northwest Iran, whose center is in Eastern Anatolia, has an important place among the Middle Iron Age cultures. Many works have been brought to the present day with excavations and researches in many centers within the borders of Urartu, and through these works, the socio-cultural structure, religious beliefs, political structure and artistic understanding of Urartu have been tried to be clarified. War, hunting scenes, religious scenes, mythological elements and various animal figures are found on the Urartian material culture remains. One of these animal figures is a bull. The bull is depicted in different ways, mostly as a single figure in Urartu, and sometimes as a mixed creature with eagle, bull, fish and human limbs. This study, which deals with the depiction of the bull encountered in many branches of Urartian Art, covers the effects of the bull depiction in the Urartian Kingdom and its development over time. Numerous studies on the bull figure in different periods and in many cultures provide information on the use of the bull image. Several questions arise in the use of the bull image in the Urartian Kingdom. Several questions arise in the use of the bull image in the Urartian Kingdom. These; For what purpose the bull is used, its place and importance in Urartian culture, its search for origins, its iconographic development, its symbolic and religious aspects. In this study, the existence of the bull figure in the Urartian Kingdom will be examined by reference to written texts and archaeological data, and it will be tried to find answers to the questions that arise about its interaction with the surrounding cultures, its iconographic development and uses.
Keywords
- Akarsu, S. (2017). Hitit Tasvir Sanatında Boğa, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Akurgal, E. (1962), The Art Of The Hittites, London: Thames and Hudson.
- Akurgal, E. (1988), Anadolu Uygarlıkları, Net Turistik Yayınlar A.Ş: İstanbul.
- Akurgal, E. (1995), Hatti ve Hitit Uygarlıkları, İzmir: Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı.
- Albenda, P. (2005), Ornamental Wall Painting in the Art of the Assyrian Empire, Brill: Leiden and Boston.
- Alp, S. (2011), Hitit Güneşi, Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitabı.
- Azarpay, G. (1968), Urartian Art and Artifacts: A Chronological Study, Berkeley and Los Angeles: Unıversıty Of California Press.
- Baş, A. (2008), Urartu Maden Sanatında Kalkan, Miğfer ve Sadaklar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Baş A. (2017), Atıflarda yok Urartu ve Assur Krallığı’nın Kuzeybatı İran ile Kültürel İlişkileri ve Sonuçları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Barnett, R. D. (1950), “The Excavations of the British Museum at Toprak Kale near Van”, Iraq 12/1, s.1-43.
- Barnett, R. D. (1959), “ Further Russian Excavations in Armenia (1949-1953)”, Iraq 21/1, s.1- 19.
- Barnett R.D.-Watson W. (1952), “Russian Excavations in Armeia”, Iraq-XIV, 132-147.
- Batmaz, A.( 2011), Urartu Kültürünü Oluşturan Temel Öğeler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Batmaz, A. (2013), “Urartu Dininde Kurban Kavramı ve Kurban Uygulamaları”, Belleten 77/208, s.801-832.
- Belli, O. (1966), “1995 Yılı Aşağı ve Yukarı Anzaf Urartu Kaleleri Kazısı”, Ankara: XVIII Kazı Sonuçları Toplantısı I.
- Belli, O. (2011), “Urartu Sanatının Sosyo-Ekonomik Açıdan Eleştirisi Üzerine Bir Deneme”, Anadolu Araştırmaları 6, s.45-95.
- Belli, O. (2012a), “Urartu Kralı İspuini'ye Ait Çiviyazılı ve Resimli Tunç Eserler. Anadolu Araştırmaları 9, s.325-360.
- Belli, O. (2012b), “Urartular’da Totemcilik Sorunu”, Anadolu Araştırmaları 7, s.29-48.
- Black, J.- Green, A. (1992), Gods, Demons and Symbols Of Ancient Mesopotamia, Austin TX: Unıversıty Of Texas Press.
- Born H.- Seidl .U (1995), Schutzwaffen aus Assyrien und Urartu, Berlin.
- Burney, C. A.- Lawson, R. J. (1958), “Urartian Reliefs at Adılcevaz, on Lake Van, and a Rock Relief from the Karasu, Near Birecik “, Anatolian Studies 8, s. 211-218.
- Burney, C. A. (1966), “A First Season of Excavations at the Urartian Citadel of Kayalıdere”, Anatolian Studies 16, s.55-111.
- Chahin, M. (1987), The Kingdom Of Armenia, New York: Dorsest Press.
- Collina-Girard, J. (2004), “Prehistory and Coastal Karst Area: Cosquer Cave and The ‘Calanques’ Of Marsellie”, Speleogenesis and Evolution of Karst Aquifers 2/2, s.1-13.
- Collins, P. (2008), “The Development Of The Assyrian Reliefs”, Marq Arqueologia y Museos 3, s.81-91.
- Coşkun, İ. (2018), Geç Hitit, Yeni Asur ve Urartu Uygarlıklarında Ziyafet/Yemek Sahneleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Coşkun, İ. (2019), “Boğa Dansı Geleneği’nin Kökeni”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 63, s.201-213.
- Çavuşoğlu, R. (2002), Urartu Kemerleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Çavuşoğlu, R.( 2010), “Van Müzesi’ndeki Urartu Taşıt Aksamları”, 28. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, İstanbul: Ayrıbasım, s.115-130.
- Çavuşoğlu, R. (2014), Urartu Kemerleri, İstanbul: Mas Matbaacılık.
- Çevik, Ö. (2012), “Urartu’da Kadınlar”, İsmail Fazlıoğlu Anı Kitabı (Ed.Işık Şahin), Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınları 2012/3, s.67-75.
- Çiftçi, A.( 2014), İnterpretations Of The Socio-Economic Structure Of The Urartian Kingdom, Doctoral dissertation, Liverpool: University Of Liverpool School Histories, Languages and Culturels (Archaeology, Classics and Egyptology).
- Çiftçi, A. (2015), “Animal Husbandry İn Urartian Kingdom”, İnternational Symposium On East Anatolia – South Caucasus Cultures, Erzurum: Atatürk Universitesi & ESRUC Konsorsiyumu, cilt.2, 214-218
- Dan, R., Keheyan, Y., Hovhannisyan, N., Petrosyan, A., Atoyants, Y., Vitolo, P., & Gasparyan, B, (2019) , A New Painting Fragment from Erebuni and an Overview of Urartian Wall Paintings. Over the Mountains and Far Away: Studies in Near Eastern history and archaeology presented to Mirjo Salvini on the occasion of his 80th birthday, (Ed. Pavel Avetisyan, Roberto Dan, Yervand Grekyand), Archaeopress Archaeolog, s.177-192.
- Dara, M. (2020), “The Winged Disc Deity Riding The Bull On Metal Objects İn Reza Abbasi Museum”, Aras Türkiye Eski Yakın Doğu Araştırmaları Dergisi 2, s.38-53.
- Demirtaş, D. (2019), Urartu Dönemi Kemik Eserleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Derin, Z. (1996), “Van Müzesi’nden bir grup tunç mobilya aksamı ve bunların Urartu gömü geleneği ile ilişkisi”, Arkeoloji Dergisi IV, s.135-142.
- Derin, Z. -Çilingiroğlu, A. (2001), “Araour and Weapons”, Eiduru-Kai: Ayanis I Ten Years’ Excavations at Rusahinili 1989-1998, (ed. A. Çilingiroğlu ve Mirjo Salvini), s.125-187.
- De Quirós, F. H.B. (1991), “Reflections On The Art Of The Cave Of Altamira”, Proceedings Of The Prehistoric Society 57/1, s.81-90.
- Dick, M. B. (2006), “The Neo-Assyrian Royal Lion Hunt and Yahweh’s Answer to Jop”, Journal Of Biblical Literature 125/2, s.243-270.
- Durukan, A. (2014), Palelotitik Dönemden MÖ. 1. Binyılın Ortalarına Kadar Duvar Resimleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler
- Erhat, A. (2012), Mitoloji Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
- Ersoy, N. (2000), Semboller ve Yorumları Bölüm 1, Zafer Matbaası: İstanbul.
- Erzen, A. (1961), “1956-1961 Yılları Arasında Toprakkale Araştırmaları”, Ankara: VI. Türk Tarih Kurumu Kongresi, s.53-78
- Genç, B. (2015), Urartu ve Assur Arasındaki Kültürel İlişkiler ve Urartu’nun Dönüşümünde Assur Etkisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi.
- Gökçe, B. (2011), Arkeolojik Buluntular, Betimleme Sanatı ve Yazılı Kaynaklar Işığı’nda Urartu Krallığı’nda Tekerlekli Taşıtlar, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Gökçe, B. (2014), “Urartu Krallığı’nda Av ve Avcılık”, Ankara: XVII. Türk Tarih Kongresi, s.311-329.
- Gökçe, B. (2016), “Urartu Giyim Kuşamına Sosyo-Kültürel Bir Bakış”, Tarih İncelemeleri Dergisi XXXI/2, s.421-444.
- Gökçe, B. 2020, “Urartu Dönemi’nde Hayvan ve Hayvancılık: Çivi Yazılı Belgeler, Arkeolojik Buluntular ve Betim Sanatı Üzerinden Bir Değerlendirme”, Phaselis VI, s.35-57.
- Grayson, A. K. (1991), Assyrian Rulers Of The Early Fırst Millenium BC I (1114-859 BC), Toronto: University Of Toronto Press.
- Güterbock, H. G.- Hoffner, H. A. eds., (2002), The Hittite Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago, Volume Š/1, Chicago: The Oriental İnstitute Of The University Of Chicago.
- Gurney, O. R. (1977), Some Aspects of Hittite Religion, Oxford: British Academy.
- Halloran, J. A. (2006), Sumerian Lexicon Vol 3.0, Los Angeles: Logogram Publishing.
- Hanfmann G. M. A. (1956), Four Urartian Bulls‘ Heads” Anatolian Studies/6, 205- 213.
- Hodder, I. (2006), Çatalhöyük: Leoparın Öyküsü, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Hovhannisyan, K. L. (1973), The Wall-Paintings Of Erebooni, Yerevan: Armenian SSR Academy Of Sciences Publishing House.
- Işık, C. (1987), “Tısche Und Tıschdarstellugen In der Urartaıschen Kunst”, Belleten 196-198, s.413-445.
- Jakubiak, K. (2011), “Some Remarks on Fantastic Creaturesin Urartian Art and their Religious Aspects”, Studies on Religion: Seeking Origins and Manifestations of Religion, Pultusk: Deparment Of Archaeology and Antropologhy
- Kartal, M. (2003), “Anadolu’nun Epi-Paleolitik Dönem Buluntu Toplulukları: Sorunlar, Öneriler, Değerlendirmeler ve Çeşitli Yaklaşımlar”, Anadolu/Anatolia 24, s.35-43.
- Kartal, M. (2009), Konar-Göçerlikten Yerleşik Yaşama Geçiş: Epi-Paleolitik Dönem Türkiye’de Son Avcı-Toplayıcılar, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
- Kellner, H. J. (1986), “Gürtel in Urartu”, X. Türk Tarih Kongresi 1, s.153-163.
- Kellner, H. J. (1977), “Pectorale aus Urartu”, Belleten 41/163, s.481-493.
- Kılıç, Y-Turgut, M. (2011), “Eski Anadolu’da Bucrania Kültü ve Bu Kültün Günümüz Bozkır’ına Yansımaları”, Uluslararası Sempozyum: Geçmişten Günümüze Bozkır.
- Kramer, S. N.- Maier, J. (1989), Myths of Enki: The Crafty God. New York/Oxford: Oxford University Press.
- Kramer, S. N. (2002), Sümerler: Tarihleri, Kültürleri ve Karakterleri, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Kuvanç, R. (2018), “Bezemeli ve Figüratif Metal Eserler”, Zaiahina’nın Bronzları: Doğubayazıt Urartu Metal Eserleri, İstanbul: Doğubayazıt Belediyesi Kültür Yayınları,
- De Las Heras, C, and Lasheras, J.A. (2014), ”The Altamira Cave”, Pleistocene and Holocene Hunter-Gatherers İn İberia and The Gıbraltar Strait: The Current Archaeological Record, Servicio de Publicaciones:Universidad de Burgos, s.615-627.
- Lasheras J. A. (2009), “The Cave of Altamira: 22000 Years Of History”, Adoranten Journal of Scandinavian Society for Prehistoric Art, 2009, 5-33.
- Mellaart, J. (2003), Çatalhöyük-Anadolu’da Neolitik Bir Kent, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Melikišvili, G. A, (1971), Die Urartäische Sprache, Rome: Biblical Institute Press.
- Merhav R. (1991), Urartu A Metalworking Center in The First Millenium B.C.E., Jerusalem,.
- Mutlu, G. (2019), “Antikçağ Kolkhis’te Boğa Figürü”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 41, s.62-79.
- Nunn, A. (2012), “Wandmalerei in Urartu”, (Ed. Stephan Kroll, Christin Gduber, Ursula Hellwag, Michael Roaf, Paul Zımansky), Biainili-Urartu: the proceedings of the symposium held in Munich 12-14 October 2007= Tagungsbericht des Münchner Symposiums 12.-14 : Peeters, 321-337.
- Oral, M. (2019), Hitit Kralı I. Hattušili’nin Akkadça-Hititçe İkidilli Yıllıklarının (CTH 4) Akkadça ve Hititçe Versiyonlarının Karşılaştırılmalı Filolojik Değerlendirmeleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
- Özgüç, T. - Akok, M. (1957), “Horoztepe Eserleri”, Belleten XXI/82, s.201-209.
- Özgüç, T. (1961), “Excavations At Altıntepe”, Belleten 98, s. 269-280.
- Özgüç, A. (1963), “Altıntepe’de Urartu Mimarlık Eserleri”, Anadolu/Anatolia 7, s.23-49.
- Payne M. (2006), Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu.
- Piotrovsky, B. B. (1965), “Urartu Dini”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 23/1-2), s.37-52.
- Piotrovsky, B.B. (1967), Urartu: The Kingdom Of Van and İts Art, New York: Frederick A. Praeger.
- Savaş, S. Ö. (2002), “Hititlerde “Fırtına Tanrısı” İle “Boğa Kültü” Üzerine Bazı Gözlemler ve Yorumlar”, Archivum Anatolicum-Anadolu Arşivleri 5/1), s.97-170.
- Schwemer, D. (2007), "The Storm-Gods Of The Ancient Near East: Summary, Synthesis, Recent Studies, part I." Journal of Ancient Near Eastern Religions 7, s. 121-168.
- Schmidt, K. (2010), “Göbekli Tepe–The Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs”, Documenta Praehistorica, 37, s. 239-256.
- Seidl, U. 2004, Bronzekunst Urartus, Mainz.
- Sevin V. (2003) Anadolu Arkeolojisi, Der Yayınları: İstanbul.
- Sevin, V. (2014), Assur Resim Sanatı, Türk Tarih Kurumu: Ankara.
- Silistreli, U. (2011), Urartu Duvar Resimleri, Tübitak E-dergi 15 (174), s.235-38.
- Sungurlu, A.-Pürlüsoy, İ.-Kılıç, M. (2021) “ Gordion-Frig Dönemi Mobilyaları” Online Journal Of Art and Design 9/4, S.55-65.
- Uysal, G. (2011), “Mağara Sanatı/Cave Art”, İstanbul: V. Ulusal Speleoloji Sempozyumu (ed. Emrah Çoraman, Mehmet Emre Döker, Yalın Emre Çelik), s.34-47.
- Ünal, M. Y. (2001), Anadolu Anattanrıçası Kibele, Ankara: Öteki Yayınevi.
- Taşyürek, O. A. (1971), “Adana Bölge Müzesindeki Karahasan Bronz Urartu Kemeri”, Anadolu
- Taşyürek, O. A.(1978), “Giyimli (Hırkanis) Adak Levhalarından Örnekler”, Belleten XLII/166,
- Tüfekçi, T. (1988), Urartu Dininin Devlet Yapısına ve Sanata Etkileri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
- Van Loon, M. N. (1966), Urartian Art: Its Dıstınctıve Traits İn The Light Of New Excavations, Leiden: Nederlands Instıtuut Voor Het Nabıje Oosten.
- Van Vuure, C. (2005), Retracing The Aurochs: History, Morphology & Ecology Of An Extinct Wild Ox, Sofia - Moscow: Pensoft.
- Yalçın, Ü. (2011), “Alacahöyük İlk Tunç Çağı Kral Mezarları Üzerine”, Çorum ve Araştırmalar Sempozyumu 1, s.55-64.
- Yücel, Ç. (2010), Urartu Dini ve Tapınım Sistemleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Watanabe, C. E. (2002), Animal Symbolism İn Mesopotamia: A Contextual Approach, Institut für Orientalistik der Universität Wien.
- Zólyomi, G. 2016, An İntroduction To The Grammar Of Sumerıan, Eötvös University Press.
- Çizim 1: Karahasan Bronz Kemeri, Taşyürek, 1973: Fig.1 Çizim 2: Karmir-Blur Kalkanından Detay,Akurgal, 1988,
- Şek.204. Çizim 3: Kemer parçası, Gökçe, 2011: Çiz. 42 Çizim 4: Bronz göz siperliği, Gökçe, 2011: Çiz. 282. Çizim 5: Kef Kalesi Kabartması,www.adilcevaz13. Çizim 6: : Giyimli Adak Levhası, Tüfekçi, 1988: Lev. XCa Çizim 7:Anzaf Kalesi Kalkanından Ayrıntı (Belli, 1998, Çiz. 17). Çizim 8: Taşıt Okucu Başlığından Ayrıntı (Seidl, 2004, Çiz. 73). Çizim 9: Taşıt Okucu Başlığından Ayrıntı (Seidl, 2004, Çiz. 66). Çizim 10: Ayanis Kalsesi Kalkanı (Derin ve Çilingiroğlu, 2001) Çizim 11: Van Müzesi’nden Kemer Ayrıntısı (Çavuşoğlu, 2002, Çiz. 18) Çizim 12:Kayalıdere’den mobilya parçalar Burney, 196, Fig.20) Çizim 13: Arin-Berd Duvar Resimlerinden Ayrıntı ( Dan vd, 2019 Çiz. 10) Çizim 14:Karmirblur Mühür Baskısı ( Van Loon, 1966, Çiz. 161) Resim1:Toprakkale Mobilya parçası. www.metmuseum Resim 2:Toprakkale’den Heykelcik www.britishmuseum.
- Resim 4: Altıntepe Kazanı, Bozdemir, 2016:13 Resim 5: Toprakkale Boğa Başlı Kazan Eklentileri,
- www.britishmuseum Resim 5: Altıntepe altın plaka (Özgüç 1983: L.XVd) Resim 6: Karmir Blur Kalkanın (Piotrovskii, 1969)
- Resim 7: Toprakkale Şamdanından Detay (Van Loon, 1966: Lev.XIX) Resim- 8: Altıntepe’den masa
- ayakları (Özgüç, 1961: Res.20).
