GÖBEKLİ TEPE İLE KARAHAN TEPE’NİN JEOMORFOLOJİSİ VE DOĞAL ORTAM KOŞULLARININ ERKEN NEOLİTİK DÖNEM YAŞAMI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ
Author :
Abstract
Göbekli Tepe’nin keşfinden sonra Şanlıurfa’daki diğer neolitik merkezlerin önemi artmış ve bu merkezleri kapsayan arkeolojik kazılar 2019 yılından itibaren hız kazanmıştır. İnsanların yerleşik hayata geçiş süreciyle ilgili paradigmanın sorgulanmasına yol açan Göbekli Tepe bulguları, cevaplanması gereken birçok soruyu gündeme getirmiştir. Bu sorulara cevap aramak amacıyla öncelikle, Göbekli Tepe ile benzer mimari/sanatsal unsurları ve yapı tarzını barındıran ören yerleri son birkaç yılda kazılmaya başlanmıştır. Göbekli Tepe’den sonra öne çıkan ören yerlerinden biri de Karahan Tepe’dir. Burada kazılar 2019 yılında başlatılmış ve günümüzde devam etmektedir. Bazı farklı yönleri olmakla birlikte aynı medeniyetin birer parçası olan Göbekli Tepe ve Karahan Tepe, Güneydoğu Anadolu’daki neolitikleşme sürecinin anlaşılması için önemli bilgiler sağlamaktadır. Araştırmanın temel amacı, geçmişteki doğal ortam özelliklerinin insan faaliyetlerine etkisinin anlaşılmasına katkı sunmaktır. Bu çalışmada, Göbekli Tepe ve Karahan Tepe sakinlerinin geçmişte, doğal coğrafya koşullarına nasıl uyum sağlamış olabileceği paleocoğrafya bakış açısıyla tartışıldı. Adı geçen ören yerlerinin yakın çevresinin jeomorfolojik özellikleri, kayaçları, su kaynakları, bitki ve toprak örtüsü ile iklimsel özellikleri söz konusu merkezlerin ortaya çıktığı Erken Holosen koşullarıyla karşılaştırmalı olarak değerlendirildi. Göbekli Tepe ve Karahan Tepe’nin jeomorfolojik ve topografya özellikleri bakımından oldukça faklı olduğu, yer şekillerinin Erken Holosen’den günümüze kadar önemli bir değişim göstermediği; bu merkezlerin kurulduğu ve aktif olarak kullanıldığı dönemde iklim koşullarının günümüze göre daha nemli ve bitki örtüsünün daha zengin olduğu sonucuna varılmıştır. Yakın geçmişte yapılan arkeolojik çalışmalar sonucunda, anıtsal yapıların ve olası evsel kullanım alanlarının üstü toprak ve molozlarla örtülerek terk edildiği anlaşılmış fakat bunun nedenleri henüz iyi bilinmemektedir. Bu çalışma, Göbekli Tepe ve Karahan Tepe’de yaşamış insanların su kıtlığından etkilenerek, iklimsel değişkenlikten kaynaklanan ve uzun süren bir kuraklık olayından sonra yaşam alanlarını terk etmek zorunda kalmış olabileceklerini öne sürmektedir. Bu sav, daha fazla paleoiklimsel kanıta ihtiyaç duymakla birlikte kuraklık, yörede doğal çevreden kaynaklanabilecek en ciddi tehdit olarak değerlendirilmiştir.
Keywords
Abstract
After the discovery of Göbekli Tepe, the importance of other neolithic centers in Şanlıurfa has increased and archaeological excavations covering these centers have gained momentum since 2019. Göbekli Tepe findings, which led to the questioning of the paradigm regarding the transition of humans to settled life, brought up many questions that need to be answered. In order to answer these questions, primarily archaeological sites with similar architectural/artistic elements and building style to Göbekli Tepe have been excavated in the last few years. One of the prominent archaeological sites after Göbekli Tepe is Karahan Tepe. Excavations at Karahan Tepe started in 2019 and are still continuing today. Although they have some different aspects, Göbekli Tepe and Karahan Tepe, which are part of the same civilization, provide important information for understanding the neolithicization process in Southeastern Anatolia. The main purpose of the study is to contribute to the understanding of the effects of past natural environment characteristics on human activities. In this study, how the inhabitants of Göbekli Tepe and Karahan Tepe might have adapted to natural geographical conditions in the past is discussed from the perspective of paleogeography. The geomorphological features, rocks, water resources, vegetation, soil and climatic characteristics of the surroundings of the above-mentioned archaeological sites were evaluated in comparison with the Early Holocene conditions in which these sites were occupied. It was concluded that Göbekli Tepe and Karahan Tepe are quite different in terms of geomorphological and topographic features, and the landforms did not show any significant change from the Early Holocene to the present. It has been revealed that the climatic conditions were more humid and the vegetation was richer in the period when these archaeological sites were occupied. As a result of recent archaeological studies, it was seen that the monumental structures and possible domestic use areas were covered with soil and rubble, but the reasons for this are not yet well known. This survey suggests that the people living in Göbekli Tepe and Karahan Tepe may have been affected by water scarcity and had to leave their habitats after a prolonged drought caused by climatic variability. Although this argument needs more paleoclimatic evidence, drought has been evaluated as the most serious threat from the natural environment in the region.
Keywords
- Atak, V.O. (2019). Google Earth Uydu Görüntülerinin Konumsal Doğruluğu. Harita Dergisi, 161: 11-25.
- Beyazpirinç, M., Tarhan, N. (2013). 1:100000 Türkiye Jeoloji Haritaları Suruç-O41 Paftası (No: 197). MTA Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi, Ankara.
- Bilgin, T. (1963). Gaziantep batısındaki platoda bazı karstik şekillerin teşekkülü ile vadi yamaçlarının tekâmülü arasındaki münasebetler. İst. Üniv. Coğr. Enst. Dergisi, No 13, 164-170.
- Clare, L., Kinzel, M., Sönmez, D. (2019). Göbekli Tepe: UNESCO Dünya Miras Alanı ve Değişen Yaklaşımlar (Sera Yelözer Çev.). Mimarlık Dergisi, 405: 14-18.
- Çelik, B. (2000b). A New Early-Neolithic Settlement: Karahan Tepe. Neo-Lithics, 2(3): 6–8.
- Çelik, B. (2011). Karahan Tepe: A New Cultural Centre in Urfa Area in Turkey. Documenta Praehistorica, 38: 241-253.
- Çelik, B & Tolon, K. (2018). Şanlıurfa’dan Neolitik Dönem Tuzak Alanları. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 37(37), 28-36. DOI:10.17498/kdeniz.401311
- Çelik, B. (2014). Differences and Similarities Between the Settlements in Şanlıurfa Region Where "T" Shaped Pillars are Discovered. TÜBA-AR: Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi, 0 (17), 9-24.
- DAI 2015 Yılı Raporu. www.dainst.org/documents/10180/1815404/eJB+2015s.pdf/892969a0- f756-4229-8b06-089a55409d08, Erişim tarihi: 15 Eylül 2021.
- Doğan, U. (2005). Holocene fluvial development of the Upper Tigris Valley (Southeastern Turkey) as documented by archaeological data. Quaternary International, 129, 75–86.
- Duran, O., Şemşir, D., Sezgin, İ. ve Perinçek, D., (1988). Güneydoğu Anadolu’da Midyat ve Silvan gruplarının stratigrafisi, sedimantolojisi ve petrol potansiyeli. TPJD Bülteni, 1/2, 99-126.
- Erol, O. (1989). Türkiye Jeomorfolojisi. "Türkiye'nin Jeomorfolojik Evrimi ve Bugünkü Genel Jeomorfolojik Görünümü", Yayınlanmamış Ders Notu, İstanbul. http://doguates.com/wp-content/uploads/2018/01/turkiye_jeomorfolojisi_erol.pdf, Erişim tarihi: 02.08.2021
- Ersoy, M. N. (2020). https://www.ntv.com.tr/galeri/sanat/kultur-ve-turizm-bakani-mehmet-nuri- ersoy-karahantepede-muhtemelen-gobeklitepeden-daha-eski-bir-yerlesim-merkezineulasilacagiz,1pAQW7c9P0Wh7MvrLLYvog/C9aB0_JE6Ea9H5ZFSB9rPQ Erişim tarihi: 27.11.2020
- Karul, N. (2020). https://www.gazeteduvar.com.tr/kultur-sanat/2020/02/02/prof-dr-necmi-karul- gobeklitepe-sayisiz-soruya-yanit-veriyor Erişim tarihi: 02.02.2020
- Kinzel, M. (2019). Complex Spatial Organization: Architecture at Göbekli Tepe. International Göbekli Tepe and Neolithic Age Settlements Congress, November 28-30, 2019, Şanlıurfa.
- Knitter, D., Braun, R., Clare, L., Nykamp, M. and Schütt, B. (2019). Göbekli Tepe: A Brief Description of the Environmental Development in the Surroundings of the UNESCO World Heritage Site. Land, 8(4):72.
- Kuzucuoğlu C., Lespez, L., Pastre J-F. (1992). Can the magnitude and dynamics of colluvial deposits be related, through archaeological data, to land clearing and agriculture? Bull. of Geomorph, 19: 99-113.
- Kuzucuoğlu, C. (1993) Aridification des plateaux d'Anatolie intérieure depuis le Néolithique: quelle réalité? In Les milieux arides et semi-arides, héritages et dynamiques actuelles, Colloque en l’honneur du Professeur R. Coque, ENS, St-Cloud, 455-479.
- Kuzucuoğlu, C. (2002). The environmental frame in central Anatolia from the 9th to the 6th millenium BC cal. An introduction to the study of relations between environmental conditions and the development of human societies. In: F. Gérard & L. Thissens (Eds.), The Neolithic in central Anatolia, IFEA & Ege Yayınları, İstanbul.
- Kuzucuoğlu, C. (2003). Transformations des milieux et transitions culturelles pendant le Néolithique en Anatolie centrale, et l'Age du Bronze en Anatolie du Sud-Est. Exemples d'interrelations. In: T. Muxart, F-D. Vivien, B. Villalba, J. Burnouf (Eds), Des milieux et des hommes: fragments d'histoires croisées, Coll. Environnement, Elsevier, 29-42.
- Kuzucuoğlu, C. (2006). L’enregistrement des changements climatiques de l'Holocène récent et des impacts humains dans la dynamique morphosédimentaire de la moyenne vallée de l'Euphrate (Turquie). In P. Allée, L. Lespez (Eds), L’érosion entre société, climat et paléoenvironnement, Actes de la Table Ronde en l’honneur de R. Neboit Guilhot, PU Blaise Pascal, Collection « Nature et Sociétés », Clermont Ferrand, 3, 373-382.
- Kuzucuoğlu, C., Mouralis, D., Doğu, A-F. (2008). The «ANOVAN» Project : Palaeoenvironments, palaeogeography, volcanic events and human societies in the Van lake basin –eastern Turkey- during Upper Pleistocene and Holocene. Geophysical Research Abstracts, Vol. 10, EGU A-12378
- Kuzucuoğlu, C. (2013). Geomorphology of the Melendiz River in Cappadocia (Turkey): setting of Pre-Pottery Neolithic sites of Aşıklı and Musular, and climate reconstruction during the onset of the Holocene. Geografia Fisica e Dinammica Quaternaria, 36, 95-105. DOI 10.4461/GFDQ.2013.36.0
- Külah, T. (2006). Uğruca (Gaziantep) Civarı Tersiyer İstifinin Mikropaleontolojik İncelemesi ve Ortamsal Yorumu. Ç.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Adana.
- Munro, N. D. (2003). Small game, the Younger Dryas, and the transition to agriculture in the southern Levant. Mitteilungen der Gesellschaft für Urgeschichte, 12. 47.
- Peters J. & Schmidt K. (2004). Animals in the symbolic world of Pre-Pottery Neolithic Göbekli Tepe, south-eastern Turkey: a preliminary assessment. Anthropozoologica, 39 (1) :179218.
- Peters, J., Schmidt, K., Dietrich, O., Pöllath, N. (2014). Göbekli Tepe: Agriculture and Domestication. C. Smith (Ed.), Encyclopedia of Global Archaeology (s.3065-3068). New York: Springer.
- Richter, T., Otaegui, A. A., Yeomans, L., Boaretto, E. (2017). High Resolution AMS Dates from Shubayqa 1, northeast Jordan Reveal Complex Origins of Late Epipalaeolithic Natufian in the Levant. Nature Scientific Reports ( 7). 17025 DOI:10.1038/s41598-017
- Roberts, N., Woodbridge, J., Bevan, A., Palmisano, A., Shennan, S. and Asouti, E. (2018). Human responses and non-responses to climatic variations during the last GlacialInterglacial transition in the eastern Mediterranean. Quaternary Science Reviews, 184
- Sarıaltun, S. (2021). Arkeolojik yerleşim yerleri ile jeomorfoloji arasındaki etkileşim: Aşağı Garzan Havzası örneği. Türk Coğrafya Dergisi, (77), 195-210.
- Schmidt, K. (2007). Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı Göbekli Tepe En Eski Tapınağı Yapanlar (Rüstem Aslan, Çev.). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
- Sütçü, Y.F. (2009). 1:100000 Türkiye Jeoloji Haritaları Diyarbakır-N42 Paftası (No: 134). MTA Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi, Ankara.
- Tosyagülü Çelik, H. & Çelik, B. (2020). Şanlıurfa Tek Tek Dağları Neolitik Dönem Fauna ve Florasına Genel Bir Bakış. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 1 (47), 159-168. DOI: 10.17498/kdeniz.786174
- Türkeş, M. (2010). Klimatoloji ve Meteoroloji. Kriter Yayınevi, İstanbul.
- Türkeş, M., Yetmen, H. (2019). Göbekli Tepe’nin Kökenleri. Uluslararası Göbeklitepe ve Neolitik Çağ Yerleşimleri Kongresi, 28-30 Kasım 2019, Şanlıurfa.
- Umut, M. (2014). 1:100000 Türkiye Jeoloji Haritaları Şanlıurfa-N41 Paftası (No: 219). MTA Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi, Ankara.
- Yosef, O. B., Valla, F. R. (2013). Natufian Foragers in the Levant. International Monographs in Prehistory. Printed in Ann Arbor, Michigan, USA.
- Zerbini, A., Fradley, M. (2018). Higher Resolution Satellite Imagery of Israel and Palestine: Reassessing the Kyl-Bingaman Amendment. Space Policy, Volumes 44–45, P. 14-28.
