Author :
Abstract
639 yılında İslam ordularınca fethedilen Diyarbakır, o tarihten cumhuriyet dönemine kadar 19 farklı devlet tarafından idare edilmiştir. XV.yy.’da Akkoyunlular, XVI.yy.’da Osmanlılar şehirde önemli imar faaliyetleri yürütmüşlerdir. Bu dönemlerde inşa edilen Safa Parlı Camii, Nebi Camii, Hüsrev Paşa Camii, İskender Paşa Camii, Ali Paşa Camii, Behram Paşa Camii ve Melek Ahmet Paşa Camii bünyesindeki çini süslemeler ile dikkat çekmektedirler. Bu yapılardaki çiniler genellikle iç mekan kaplaması olarak kullanılmış, sadece iki örnekte minare kaidesinde de mozaik olarak uygulanmıştır. Diyarbakır mimari eserlerindeki bezeme anlayışı Akkoyunlu ve Osmanlı devrinde yoğunlaşarak özellikle camilerde kendini göstermiştir. Çünkü camiler, mimari yapılar arasında odak noktası konumundadır. Akkoyunlular devrinde Diyarbakır’ın çini merkezlerinden biri olduğu ve şehirde çini atölyesinin olduğu tespit edilmiştir. Osmanlı camilerinde kullanılan çiniler, o dönemde çini sanatında zirve yapmış olan İznik çinilerinden hem motif hem de üretim kalitesi açısından farklı olduğundan Diyarbakır’da Osmanlı döneminde de bir çini üretim atölyesi olması kuvvetle muhtemeldir. Bu atölyede klasik üsluba çok yakın üretimler yapılmıştır. Bu çalışma ile Diyarbakır il merkezinde bulunan camilerdeki çinilerin konumları, süsleme kompozisyonları, yapım teknikleri, günümüzdeki durumları ve desenlerinin karşılaştırılması üzerinde durulacaktır.
Keywords
Abstract
Diyarbakır, which was conquered by the Islamic army in 639, was managed by 19 different states up to the foundation of the Turkish Republic. Aqqoyunlu (in XV. Century) and Ottomans (in XVI. Century) constructed important buildings. Safa Parli, Nebi, Hüsrev Paşa, İskender Paşa, Ali Paşa, Behram Paşa and Melek Ahmet Paşa mosques, constructed in these years, are remarkable for tile ornaments. The tiles in these buildings are mostly used as an interior lining and only two of them have faience mosaics on the bedplate of their minaret. Ornaments of the architectural monuments in Diyarbakir appeared especially in mosques mostly in Aqqoyunlu and Ottoman Empire periods because the mosques were the focal point of all of the architectural monuments. In the Aqqoyunlu period, Diyarbakir was one of the tile production centers and the existence of the atelier in that city was confirmed. Tiles which are applied in Ottoman mosques are different from Iznik tiles because both pattern and production quality of Iznik tiles are at the peak level. In the light of these, Diyarbakir most probably has a tile atelier in the Ottoman period too. Productions of that atelier are similar to classical style. In this research, the location of the tiles, compositions of ornaments, the production techniques, contemporary conditions, and comparisons of ornaments in the mosques of the center of Diyarbakir will have discoursed.
Keywords
- Altınboğa, A.B. (1999). Diyarbakır Folklorundan Kesitler. İstanbul: Diyarbakır Büyükşehir Matbaası
- Altun, A. (1978). Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları
- Altun, A. (1991). Artuklu Sanatı. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), C. III, s. 418-419, İstanbul
- Aslanapa, O. (1989). Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi
- Aslanapa, O. (1990). Türk Sanatı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
- Aslanapa, O. (1994). Diyarbakır’da Artuklu Sarayı. Konya: III. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Remzi Kitabevi
- Baş, G. (2006). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme. Yayınlanmamış doktora tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Bakır, T. S. (1995). İznik Çinileri ve Gülbenkyan Kolleksiyonu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
- Barotçu, S. (2019). Diyarbakır Şeyh Safa (İparlı) Camii Yapı Topluluğu. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniverisitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Beyazıt, M. (2014). Erken Osmanlı Devrinde Tebrizli Usta Gruplarının İzi Nasıl Sürülmeli? History Studies International Journal Of History, 3/6, 45-70.
- Beysanoğlu, Ş. (2003). Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi. Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi.
- Boran, A. & Erdal, Z. (2011). Diyarbakır’daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescitleri. İ. Yıldız (Ed.), Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi içinde (s.257-319). Diyarbakır Valiliği Kültür ve Sanat Yayınları.
- Çam, N. (2002). Mimar Sinan’ın Eserlerinde Mahalli Unsurlar. M. Denktaş, Y. Özbek, A.S. Arslan (Ed.), VI. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu içinde, (s. 239-258), Erciyes Üniversitesi Yayınları.
- Çığ, C. (2014). Diyarbakır’daki Bazı Osmanlı Dönemi Çinileri Üzerine Bir Değerlendirme. İstanbul Sosyal Bilimler Dergisi. 8, 3-22.
- Daşdağ, F.E. (2013). Diyarbakır Melek Ahmet Paşa Camii Çinileri. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 12(45), 271-280
- Doğan, B. & Doğanay A. (2017). Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletlerinde Mimarî ve Sanat Üslûbu Üzerine Bir Değerlendirme. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Dergisi,6(1), 652-682.
- Doğanay, A. (2004). Türk Sanatında Pelengi ve Şah-i Benek Nakışları ya da Çintemani Yanılgısı. Divan İlmi Araştırmalar Dergisi. 17(2), 193-218.
- Doğanay, A. (2010). Türk Çini Sanatı. M. Serin (Ed.), İslam Sanatları Tarihi içinde (s. 170- 193). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
- Gürsoy, S. (1993). Diyarbakır Eski Mimarisinde Çini Süsleme. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- İlhan, M. M. (1994). XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Şehrinin Nüfusu ve Vakıfları: 1518 ve 1540 Tarihli Tapu Tahrir Defterinden Notlar. Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi.16 (27), 45-113.
- Harman, M. (2013). Tunceli’de Yer Alan Tarihi Öneme Sahip Dini Yapılar. Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(2), 29-55.
- Sözen, M. (1971). Diyarbakır’da Türk Mimarisi. İstanbul: Diyarbakır'ı Tanıtma ve Turizm Derneği Yayınları.
- Top, M. & Koç, E. (2011). Diyarbakır’daki Osmanlı Dönemi Öncesi Cami ve Mescitleri. İ. Yıldız (Ed.), Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi içinde s.227-257, Diyarbakır Valiliği Kültür ve Sanat Yayınları.
- Kuran, A. (1988). Mimar Sinan’ın Camileri. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
- Melek, A. & Demir, A. (2009). Dini Değerleriyle Diyarbakır. Ankara: Diyarbakır İl Müftülüğü
- Öney, G. (1978). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Süsleme ve El Sanatları. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları
- Öney, G. (1987). İslam Mimarisinde Çini. İstanbul: Ada Yayınları
- Robinson, B.W. (1979). The Turkman School to 1503. B. Gray (Ed.), The Arts of the Book in Central Asia 14th – 16th Centuries, s. 215 – 247. Serinda Publications.
- Tuncer, O. C. (1996). Diyarbakır Camileri. Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi
- Türkel, A. (1969). Sağman’daki Çok Fonksiyonlu Salih Bey Camisi. Vakıflar Dergisi, 8, 229- 242.
- Yıldırım, S. (2001). Diyarbakır Yapılarında Çini Süsleme. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Yıldırım, S. (2005). Diyarbakır Yapılarındaki Osmanlı Dönemi Çinilerinin Tarihlendirmeleri ve Üretim Yeri Hakkında Düşünceler. Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, 15(43), 119-144
- Yılmazçelik, İ. (1995). 19. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayıncılık.
- Yenişehirlioğlu, F. (2005). Günlük Yaşamdan İnsancıl Görünümler. G. Kürkman (Ed.), Toprak, Ateş, Sır Tarihsel Gelişimi Atölyeleri ve Ustalarıyla Kütahya Çini ve Seramikleri s. 929. Suna ve İnan Kıraç Vakfı Yayınları.
- Zorlu, İ. (2019). Diyarbakır ve Mardin’in İslami Dönem Dini Mimarisinde Geometrik Süsleme, Mairutus: LAMBERT Academic Publishing.
