Author :
Abstract
Çağatay Türkçesi, 15. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar uzun yıllar boyunca Asya’daki Müslüman doğu Türklüğünün yazı ve konuşma dili olarak kullanılmıştır. Yüzyıllarca varlığını devam ettiren bu yazı dili devlet ve edebiyat dili olarak kullanılmıştır. Çağatay Türkçesiyle edebî, dinî ve tarihî konular başta olmak üzere muhtelif alanlarda pek çok eser kaleme alınmıştır. Bu eserlerden biri Ali Şir Nevâî tarafından kaleme alınan Muhakemetü’l-Lugateyn’dir. İçinde barındırdığı kelime zenginliği ve taşıdığı Türkçecilik şuuru ile Türk edebiyatının en kıymetli eserlerinden biridir. Muhakemetü’l-Lugateyn’de yer alan kelime türlerinden biri de fiillerdir. Bu yazımızda Muhakemetü’l-Lügateyn’de bulunan yüz adet fiilden çıda-, ḳada-, ḳazġan-, ḳıçıġla-, köndür-, söndür-, suḳlat-, töz-, tüz- ve yada- fiillerini ele aldık. Söz konusu fiillerin ortak Türkçe dönemlerinden bugüne gelinceye kadar varlığını ne ölçüde koruduğunu araştırmaya çalıştık.
Keywords
Abstract
Cagatay Turkish was used for many years, from the 15th century to beginnings of 20th century, as speaking and writing language of the Asian Muslim Eastren Turkish Nationality. This language which had lived for centuries was used as literary and government language. In Cagatay language many literary works were written espacially about historical and religious ones. One of those works is Muhakemetu'l-Lugateyn which was written by Ali Sir Neavi. It is one of the most important literary work of Turkish literary with its word wealth and Turkish language consciousness. One of the types of words in Makemetu'l-Lugateyn is verbs. In this passage we make a study of some verbs including çıda-, ḳada-, ḳazġan-, ḳıçıġla-, köndür-, söndür-, suḳlat-, töz-, tüz-, yada-. We try to analyze how they have kept their word types until today.
Keywords
- Akdemir, Y. (2015). Kemâleddîn Hüseyin Harezmî'nin Çağatay Türkçesiyle Kasîde-i Bürde Şerhi (İnceleme-Metin-Çeviri-Gramatikal Dizin) Doktora tezi., Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır.
- Arat, R. R. (2014). Edib Ahmed bin Mahmud Yükneki, Atebetü'l-Hakâyık. Ankara: TDK Yayınları.
- Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi, İstanbul: Kesit Yayınları.
- Ata, A. (2014). Nehcü’l-Ferādīs Dizin-Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
- Ata, A. (1997). Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: TDK Yayınları.
- Atalay, B. (1999). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi cilt: II-III. Ankara: TDK Yayınları.
- Aydın, M. (2018). Mirzâzâde Mehmed Sâlim Divanı Sözlüğü (Bağımlı Dizin ve İşlevsel Sözlük). Doktora tezi, Adıyaman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adıyaman.
- Babacan, V. (2013). Yûnus Emre’nin Risâletü’n-Nushiyye’si ve Dîvân’ı (Giriş-İnceleme-Metin- Dizin). Yüksek lisans tezi, Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya.
- Bayram, A. (2017). Firâkî ve Husrev ü Şîrîn’i (İnceleme-Metin-Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük). Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- Bulut, S. (2017). Asya Coğrafyası’nın Büyük Edibi Ali Şir Nevâî’nin hayatı, edebi kişiliği, eserleri ve Türk Dili’ne katkıları. Akademik Sosyal Araştırmalar.
- Cebeci, C. (2018). Asanbek Stamov’un Çüy Bayanı hikâyesi üzerine bir dil incelemesi (aktarma-inceleme-dizin). Yüksek lisans tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla.
- Demirci, Ü. Ö. ve Karslı, S. (2014). Kutb’un Husrav u Şīrīn’i (Dizin). İstanbul: Kesit Yayınları.
- Dilçin, C. (Ed.) (2013). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
- Durmuş, M. (2002). Ak Möör Destanı (Transkripsiyon-Aktarma-Gramatikal Dizin). Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- Eckmann, J. (2014). Nehcü’l-Ferādīs Tıpkıbasım-Çeviri Yazı. Ankara: TDK Yayınları.
- Eckmann, J. (1996). Harezm,Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Ankara: TDK
- Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar- Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
- Ergin, M. (2013). Orhon Abideleri İnceleme. İstanbul: Boğaziçi.
- Güney, S. (2013). Riyāzü’d-Devle (Giriş-Metin-Dizin). Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
- Kaçalin, M. (2011). Niyazî, Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar (Giriş-Metin-Dizinler- Tıpkıbaskı). Ankara: TDK Yayınları.
- Kızıltaş, M. (2018). Tutmacı’nın Gül ü Hüsrev Mesnevisi (Tenkitli Metin-Bağımlı Dizin ve İşlevsel Sözlük). Doktora tezi, Bitlis Eren Üniversitesi/Bingöl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bitlis.
- Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
- Kut, G. (1989), Ali Şîr Nevâî. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 2, s. 449-453, İstanbul.
- Levend, A. S. (1968). Ali Şir Nevâî IV. cilt. Ankara: TTK Basımevi.
- Orkun, H. N. (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
- Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
- Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
- Öztürk, R. (1997). Ali Şir Nevâî’nin Dili Hakkında. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 1995 (43), 369 – 376.
- Şeker, K. (2019). Kerim Tinçurin’in Hikâyeleri Üzerine Tatarca Dil İncelemesi (İnceleme- Metin-Dizin). Yüksek lisans tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale.
- Tekin,T. (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
- Timurtaş, F. K. (1994). Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl (Gramer-Metin-Sözlük). İstanbul: Enderun Kitabevi.
- Toparlı, R. ve Argunşah, M. (2014). İslam Mu’înü’l-Mürîd. Ankara: TDK: Yayınları.
- Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınları.
- Yücel, B. (1995). Bâbür Dîvânı (Gramer-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım). Ankara: TDK
- Yudahin, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü (A. Taymas, çev.). Ankara: TDK Yayınları.
