ORHON YAZITLARINDA VE DİVANÜ LÜGAT-İT TÜRK’TE BULUNAN İNSAN NİTELEYİCİLERİNİN ANADOLU AĞIZLARINDAKİ İZDÜŞÜMLERİ
Author :
Abstract
Eski Türklerin yaşantısı, örf ve adetleri, inanışları, insan, ahlak, aile anlayışları gibi konularda bize bilgi veren çeşitli kaynaklar bulunmaktadır. Türklerle ilgili ilk yazılı belgeler Çinliler başta olmak üzere yabancılar tarafından meydana getirilmiştir. Türklerle ilgili Türkler tarafından yazılmış ve ayrıntılı bilgilere yer veren ilk kaynak Orhon Yazıtlarıdır. Devlet yöneticilerinin hesap vermesi ve öğütlerle halkını bilinçlendirmesi çerçevesinde oluşturulan yazıtlar, bu yönüyle tarafsız bir bakışla yazılmış olması bakımından da dikkate değer bir durum arz etmektedir. Yazıtların bu önemine dayanarak incelenmesi her konuda olduğu gibi, bu konuda da en güvenilir kaynağın incelenmesi anlamına gelmektedir. DLT Türk dilinin bilinen ilk sözlüğüdür. Ancak eserde yer alan söz varlığının çeşitliliği, birçok kelime için karşılık vermekten öte yapılan açıklamalar, girişte ve bazı bölüm sonlarında verilen bilgiler, eseri bir ansiklopedi haline getirmiştir. Türk kültüründe de kadın ve erkek figürlerinin sosyal rollerinin paylaşımı gelişme ve ilerleme kavramlarının vazgeçilmez bir etkeni olmuştur. Türk kültüründe erkek- kadın ve çocuk modeli için tarih boyunca birçok niteleyici kullanılmıştır. Bu niteleyicilerle kadın-erkek cinsiyetinin ve çocuk figürünün olumlu ve olumsuz özellikleri veya fiziksel durumları anlatılmaya çalışılmıştır. İnsan niteleyicileri bakımından ağızlardaki söz varlığına bakıldığında, bu alandaki sözcük dağarcığının ne kadar zengin olduğu görülmektedir. Türkçenin ilk yazılı belgelerinde ve ilk sözlüğünde bulunan insanlarla ilgili niteleyicilerin Anadolu ağızlarındaki yansımalarını konu alan bu çalışma, dilimizin binlerce yıllık serüveni hakkında ipuçları verecek ve kültür dünyamıza önemli bir katkı sunacaktır.
Keywords
Abstract
There are various sources that inform us about the experiences, customs, traditions, beliefs, human, morality, family understandings of ancient Turks. The first written documents about the Turks were brought to the attention by strangers, especially the Chinese. The first source written by Turks about the Turks and containing detailed information is the Orhon Inscriptions. The inscriptions created by the accounts of the state administrators and the awareness of the people with their advices are also remarkable in that they are written with an unbiased view. The examination of the inscriptions based on this significance implies that the most reliable source is examined in this matter as well as in every matter. DLT is the first known dictionary of the Turkish language. However, the diversity of the vocabulary in the work, the explanations beyond the correspondence of many words, and the information given at the beginning and at the end of some episodes have made it an encyclopedia. The sharing of the social roles of the male and female figures in Turkish culture is an indispensable influence on the concepts of development and progress. Many qualifiers have been used throughout history to model male-female and child in Turkish culture. These qualifiers tried to describe the positive and negative features or physical conditions of the male-female sex and the child's figure. It is seen how rich the vocabulary in this area is when we look at the existence of words in the dialects (in terms of human qualifiers). This study, which focuses on the reflections of qualifiers about the people who are in the first written documents and the first dictionary of the Turkish people in the Anatolian dialects, will give clues about our thousands of years' adventure and offer an important contribution to our cultural world.
Keywords
- Akalın, Şükrü Halûk, (2008), “Kaşgarlı Bin Yaşında”, Türk Dili, 683, Ankara, 479-483.
- Aksan, Doğan, (2000), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yayınları, Ankara.
- Ali, Nigar, (2004), Bulgaristan-Kırcali Bölgesi Türk Ağızları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü, Türk Dili Edebiyatı A.B.D., Kayseri. (BKBTA)
- Alkan, Hanife, (2013), “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te İnsanlar İçin Kullanılan Niteleyiciler”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic, 8/9 Summer, 561-577.
- Atabay, Neşe vd., (2003), Sözcük Türleri, 2. Basım, İstanbul.
- Atalay, Besim, (2006), Divanü Lugati’t-Türk I-II-III-IV, TDK Yayınları, Ankara.
- Ayan, Altan, (2015), “Orhun Abidelerindeki Liderlik ve Yönetim Anlayışının Değerlendirilme- si”, Akademik Bakış Dergisi, 49, 305-317.
- Cebeci, İsa, (2010), Örneklerle Deliorman Türk Ağzı Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara (ÖDTAS)
- Clauson, Gerard, (1972), An Etymological Dictionary of PreThirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University.
- Demiray, Gizem, (2008), Kırklareli Pınarhisar Merkez İlçesi ve Köyleri Ağız İncelemesi, Trak- ya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Edirne. (KPMİKAİ)
- Durgyul, Metin Murtaza, (2016), Razgrad İli Kubrat İlçesi Alevi-Bektaşi Köyleri Ağzı (İncele- me, Metinler, Sözlük), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Edirne. (RKABKA)
- Duvarcı, Ayşe, (2008), “Divanü Lugati’t-Türk’te Kadın Terminolojisinin Değerlendirilmesi”, Rize Üniversitesi Uluslararası Kaşgarlı Mahmut Sempozyumu Bildirileri, (17-19 Ekim 2008), Rize Üniversitesi Yayınları, 64-76, 516-526, 2008.
- Ercilasun, Ahmet Bican, (2006), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, 3. Baskı, Ak- çağ Yayınları, Ankara.
- Ergin, Muharrem, (2002), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul.
- Gülsün, Arife, (2009), “Divanü Lugati’t-Türk’te Kadın ve Onun Dünyası”, II. Uluslararası Tür- kiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi, (28-30 Mayıs 2008, Ankara), TDK Yayınları, Ankara, 313-346.
- Gündüz, Ahmet, (2012), “Tarihî Süreç İçerisinde Türk Toplumunda ve Devletlerinde Kadının Yeri e vÖnemi”, Jass, 5/5, 129-148.
- Gyula, Nemeth, (2014), Vidin Türkleri Ağız Araştırmaları (Folklorik ve Dini Metinler Üzerin- de), (Çev. Abdurrahman Güzel), Tdk Yayınları, Ankara (VTAA)
- Hünerli, Bülent, (2006), Kırklareli Babaeski Merkez İlçesi ve Köyleri Ağız İncelemesi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Edirne. (KBMİKAİ)
- Kaçalin, Mustafa, (2008), “Divanü Lugati’t-Türk Üzerine Birkaç Söz”, Türk Dili, 683, 528-542.
- Kalay, Emin, (1990), Edirne İli Havsa İlçesi ve Köyleri Ağızları (İnceleme-Metin), Sosyal Bi- limler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Edirne. (EİHİKA)
- Kaplan, Mehmet, (1995), “Dede Korkut Kitabında Kadın”, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar I, Dergâh Yayınları, İstanbul, 99-112.
- Kâşgarlı, Mahmud, (2005), Divânü Lugâti’t-Türk, Çeviri, Uyarlama, Düzenleme (Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser), Birinci Basım, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
- Kâşgarlı, Mahmud, (2014), Divânü Lugâti’t-Türk, Giriş, Metin, Çeviri, Notlar, Dizin, (Hazırla- yanlar: Ahmet B. Ercilasun & Ziyat Akkoyunlu), TDK Yayınları, Ankara.
- Kırıkçı, Özlem, (2006), Babaeski Köyleri Ağız Çalışması, (Bitirme Ödevi), Trakya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Edirne. (BKŞÇ)
- Muhammethacı, Kambernisa, (1997). “Efsane ve Rivayetlerde Tasvir Edilen Kadın Tipleri Üze- rine”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 713-721.
- Olcay, Selâhattin, (1995), Doğu Trakya Yerli Ağzı. İnceleme- Derleme- Dizin, Türk Dil Kuru- mu Yayınları, Ankara (DTYA)
- Özden, Muharrem, (2016), Batı-Trakya Gümülcine Ağız İncelemesi (Ses ve Şekil Bilgisi- Me- tinler- Söz Varlığı), Trakya Üniversitesi Yayınları, Yayın No:180. (BTGA)
- Özkaya, Hakkı, (1990), Kırklareli İli Ağızları Söz Varlığı, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Türk Dili Bilim Dalı, Edirne. (KİASV)
- Şimşek, Adiye, (2017), İskeçe İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Dizin), Ege Üniversitesi Sosyaş Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Lehçeleri Anabilim Dalı, İzmir. (İSİA)
- Tekin, Talat, (2010), Orhon Yazıtları, Dördüncü Baskı, TDK Yayınları, Ankara.
- Türk Dil Kurumu, Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler I-Ī, 3. Baskı, TDK Yayınları, An- kara, 2004.
- Türk Dil Kurumu, Tarama Sözlüğü, C.I-VĪ, TDK Yayınları, Ankara, 1963-1977.
- Türk Dil Kurumu, Derleme Sözlüğü, C.I-XĪ, TDK Yayınları, Ankara, 1963-1982.
- Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük I-Ī, 8.Baskı, TDK Yayınları, Ankara, 1998.
- Türk Dil Kurumu, Yazım Klavuzu, 24. Baskı, TDK Yayınları, Ankara, 2005.
- Türk Dil Kurumu, Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara, 2009.
- Türkçe Sözlük I, TDK Yayınları, Ankara, 1998.
- Yılmaz, Saffet Alp, (2018), “Eski Türk Runik Harfli Metinlerdeki Askerî ve Siyasî Terimler ile Unvan Niteleyicilerin Özbek Türkçesindeki İzleri”, Uluslararası Beşerî Bilimler ve Eğitim Dergisi, IV (7), 260-296.
