Author :
Abstract
Türkistan topraklarının henüz Cengiz Han hayattayken oğulları arasında pay edilmesiyle yeni siyasi oluşumların zemini hazırlanmıştı. Bu siyasi oluşumlardan payını alan bir diğer oğul Çağatay Hanlığı’nın temellerini atan Çağatay idi. Kendisine Altaylardan başlayarak Seyhun’un ortalarına kadar olan yerler ile Ceyhun’un tamamını kapsayan topraklar bırakılmıştı. Bu topraklar Kaşgar, Mevaraünnehir, Yedisu ve Cungarya’nın büyük bir bölümünü kapsıyordu. Çağatay’ın hissesine düşen toprakları uzun müddet Moğol Kağanlığı’na bağlı Mahmud Yalavaç ve oğlu Mesud Yalavaç idare etmişti. Dolayısıyla Çağatay ulusunun bulunduğu bölgelerde özellikle şehirlerde başlarda Çağatay hanları hakimiyet kuramamışlardı. Hükümranlık alanları yaylak, kışlak ve otlaklardan ibaretti. Çağatay Hanlığı’nın merkezi İli havzasında bulunan Almalık idi. Buraya Uluğ-Ev ismini vermişlerdi. Moğol Kağanlığı tarafından İli ve Almalık işgal edilince merkez Kaşga Irmağı havzasında bulunan Karşı şehrine taşınmıştı. Çağataylıları bağımsız hale getirmeye çalışan ilk kişi Algu Han (1261-1266) olmuştu. Ancak 1318 yılında hanlığın başına Kebek Han’ın (1318-1326) geçmesiyle kendi adına Kebeki denilen paralar bastırmaya ve valileri doğrudan kendine bağlamaya başlamasıyla bağımsız bir devlet haline gelebilmişlerdi. Çağatay Hanlığı Moğol kökenli bir oluşumken zamanla Türk-İslam kimliği kazanmış bir hanlıktı. Hanedan içinde ilk Müslüman hükümdar Mübarek Şah(1266) sayılmıştır. Kebek Han döneminde (1318-1326) ise Türkçe neredeyse resmi dil haline gelmişti. Ancak Tarmaşirin Han zamanında (1326) Moğol yasalarının yerine İslami kuralların uygulanmaya başlaması göçebe unsurların isyan etmesine ve nihayet hanlığın 1345 yılında ikiye ayrılmasına neden olmuştu. Çağataylıların ikiye ayrılmasından sonra Çağatay adı Türk unsurların hakim olduğu batı kısmı için kullanılırken XIV. Asırdan itibaren devlet gücü Çağatay’ın çocuklarının elinden çıktığı halde Orta Asya’da kullanılan Türkçe, Çağatayca olarak adlandırılmıştı. Doğu Türkistan’ın göçebe halkı için Moğol, Çağatay hanedanının kaldığı bölge için de Moğolistan denmeye başlamıştı.
Keywords
Abstract
The ground of the new political formations was prepared by the share of Turkistan lands between their sons while Genghis Khan was still alive. Another son who takes his share of these political formations was Çağatay, who laid the foundations of the Chagatai Khanate. The land that encompasses the whole of Ceyhun was left to the middle of Seyhun, starting from the Altay. This land was covered by a large part of Kashgar, Mevaraünnehir, Yedisu and Cungarya. The territory of Çağatay's stake was long-lasting, Mahmud Yalavaç, and his son Mesud Yalavaç, who had been connected to the Mongolian paper. Therefore, especially in the regions where the Chagatai nation was located, the Chagatai Khans were unable to dominate. The sovereign areas were a pasture, winter and grasslands. Almalık was located in the central Ili basin of Çağatay Khanate. They named it the Uluğ-Ev. When the province and Almalık were occupied by the Mongolian paper, the central Kashga River basin was moved to the opposite city. Algu Han (1261-1266) was the first person to make the conscripts independent. However, with the passage of Kebek Khan (1318-1326) at the beginning of the Khanate in 1318, they could become an independent state by pressing the coins called Kebeki in their name and starting to bind the governors directly to themselves. The Chagatai Khanate was a Mongolian-origin formation, and in time a Turkish-Islamic identity was acquired. In the dynasty, the first Muslim ruler Mubarak Shah (1266) was counted. In the period of Kebek Han (1318-1326), Turkish became almost the official language. However, in the time of the Tarmasirin Khan (1326), the Islami rules were applied instead of the Mongolian law, causing the nomadic elements to rebel, and finally the Khanate split in 1345. After the breakup of the Cagatans, the name Çağatay was used for the western part dominated by Turkish elements. The Turkish, used in Central Asia, was called Cagatayca, although the state power from centuries was stripped of the children of Çağatay. For the nomadic people of East Turkistan, the Mongolian was also beginning to be called Mongolia for the region where the Chagatai dynasty remained.
Keywords
- Barthold, V. (1956), Four Studies on the Hitory of Central Asia, trns. V. and T. Minorsky, I, Leiden.
- ______, “Çağatay,” İA, C.3, İstanbul, 1977, ss. 266-270.
- Çelik, B. (2016), “Yarkent Hanlığı,” Avrasyanın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
- Çinar, O. (2019), Çağatay Devleti Zamanında Türkistan’ın Siyasi, Askeri ve Sosyal Durumu, MSGSÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.
- Duğlat, Mirza Haydar (2006), Tarih-i Reşidi: Geride Bıraktıklarımızın Hikayesi, Çev., O. Kara- tay, Selenga Yayınları, İstanbul.
- Fazlullah, Reşidüddin (2013), Camiü’t-Tevarih, Çev., İ. Aka; M. Ersan; A.H. Khelejani, TTK, Ankara.
- Grousset, R. (1999), Bozkır İmparatorluğu, Çev. R. Uzmen, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
- Kurban, İ. (1995), Doğu Türkistan İçin Savaş, TTK, Ankara.
- Mehmet Atıf, Kaşgar Tarihi, Haz., İ. Aka-V. Günay-C. Tel, Kırıkkale, 1998.
- Moğolların Gizli Tarihi (1986), Çev., A. Temir, TTK, Ankara.
- Natanzi (1957), Muntakhab-al Tavarikh-i Mu’ini, Puplies par Jean Aubin, Teheran.
- Rawlinson, H.G. (1958), A Concise History of The Indian People, Oxford.
- Şami, Nizamüddin (1987), Zafername, Çev. N. Lugal, TTK, Ankara.
- Yezdi, Şerafeddin Ali (2013), Zafername, Çev., A. Batur, Selenga Yayınları, İstanbul.
- Yuvalı, A., “Çağatay Hanlığı”, DİA, C.8, İstanbul, 1993, ss. 177-178.
