Author:
Abstract
Geleneksel Türk temaşa sanatları arasında yer alan Karagöz, 16. yüzyıldan 21. yüzyıla sosyal, kültürel ve politik gelişmeler paralelinde zamanın şartlarına göre konumlanır. Hayal perdesi, ışığını aldığı toplumsal yapının tabii olarak hakikatini de yansıtır. Osmanlı İmparatorluğu’nun modernleşme çabaları öncesine denk düşen Klasik-‘Kâr-ı Kadîm’ oyunlar; teolojik dünya anlayışı, tasavvuf, geleneksel topluluk ruhundan beslenen mahalle kültürü alegorilerine yaslanırlar. Osmanlı’nın yenileşme çabalarından sonraki dönemlerde ‘Yeni-Nev-icad’ oyunlarda Karagöz, siyasi hicve dönüşür. Oyunun bünyesindeki taşlama ve mizah unsurlarının ‘yeni insan’ bağlamında düşünülmesiyle Karagöz politize edilir, saraya karşı muhalefet sesi olur. Cumhuriyetten sonra ise kurucu iradenin ‘ulus-devlet’ prensibini sanat-kültür-eğitim alanında devlet eliyle düzenleme girişimlerinin uzantısı olarak gölge oyunu ‘inkılâp edebiyatı’ esaslarına uygun biçimde modernize edilir. Karagöz’ün dönüşümü, perdedeki dil, oyunun tekniğine ve materyallerine dair hususiyetler, oyun tipleri repertuarındaki tasarruflar yanında, esas itibariyle kimlik ve temsil ilişkileri odaklıdır. Bu çalışmada öncelikle folklor unsuru olarak Karagöz’ün geleneksel yapı ve işlevi, devamında ise bu gelenekli türü modernleştirme çabalarının yeni edebiyat içerisinde sebep, sonuç ve yansımaları değerlendirilmeye çalışılacaktır. Değişik dönemlerden Karagöz görünümleri, oyunun tip ve temalarındaki farklılaşmayı saptama dikkatiyle ele alınacaktır. Karagöz’ün zaman içindeki seyrini takiple; devir-eser etkileşiminin izdüşümleri, gelenekli metinlere modern beklentilerle yaklaşım, gelenekli metni ‘yeniden yazma/yazamama’ sorununda temsil ilişkisi, kamu yaratma olanağı olarak edebiyat ve edebiyata müdahale gibi temel sorulara karşılık aranacaktır.
Keywords
Abstract
Karagöz, as one of the traditional Turkish performing arts, is positioned according to conditions of the time in parallel to social, cultural and political developments from 16th to 21st century. Shadow-show screen naturally reflects the reality of the social structure from which it takes its light. The “Olden (Kar-i Kadim)” plays, which coincides with the times prior to modernization efforts of Ottoman Empire, lean on allegories of theological world understanding, mysticism, neighborhood culture fueled by traditional community spirit. In periods following the Ottoman’s renovation efforts, in ‘Newly Invented (Yeni-Nev-icad)’ plays, Karagöz turns into political satire. Karagöz is politicized by thinking of satire and humor elements in the play in terms of “new human,” it becomes the voice of opposition against the palace. After the Republic, as a continuation of state-directed initiatives to regulate the constituent will’s ‘nation-state’ principle in the field of art-culture-education, shadow show has been modernized in accordance with principles of ‘revolution literature.’ Transformation of Karagöz focuses basically on identity and representation relations along with language in the act, play technique and features of the materials, uses in the repertoire of play types. In this study, firstly traditional structure and function of Karagöz as a folklore element, afterwards reasons, results and reflections of modernization efforts on this traditional genre in new literature will be evaluated. Appearances of Karagöz in different periods will be approached with an attention on finding out differentiation in play types and themes. By following the course of Karagöz in time, questions such as projection of era-artwork interaction, approach to traditional texts with modern expectations, representation relationship in the matter of ‘rewriting/inability of rewriting’ the traditional text, literature and intervention to literature as an opportunity to create a community will tried to be answered.